Romańskie skarby w Muzeum Prado

   Odwiedzający Muzeum Prado na pewno zauważyli, że kolekcja muzeum ułożona jest w sposób chronologiczny i z uwzględnieniem poszczególnych szkół malarskich. Na parterze, przy wejściu od strony pomnika Goi znajduje się kolekcja malarstwa romańskiego. Od niej właśnie chciałabym rozpocząć prezentacje wybranych dzieł z Prado. Prawdziwym rarytasem w tym zbiorze są freski pochodzące z małego kościółka pod wezwaniem Świętego Baudelio znajdującego się we wsi Berlanga w prowincji Soria. Ta świątynka mozarabska (mozarabowie to chrześcijanie, którzy żyli pod władzą Maurów) zbudowana została najprawdopodobniej pod koniec XI wieku na terenie jałowym i słabo zaludnionym.

Święty Baudelio był diakonem i męczennikiem, który był biczowany i torturowany, a następnie ścięty toporem za odmowę ofiary bożkom. Tradycja mówi, że został pochowany w Nimes. Mimo, że męczennik najprawdopodobniej pochodził z terenów obecnej Francji, kościoły pod jego wezwaniem budowano w hiszpańskich regionach Kastylii i Leon, Katalonii i w Rioja.

Tylko rodzi się pytanie skąd freski z średniowiecznego kościółka z okolic Sorii znalazły się w Muzeum Prado. To niewiarygodne jak długą i skomplikowaną drogę musiały przebyć, aby znaleźć  się właśnie w tym muzeum. Otóż w 1922 roku eremita został kupiony przez Leona Leviego na rzecz amerykańskiego kolekcjonera Gabriela Dereppe. Po kilku latach procesowania się z władzami hiszpańskimi, w 1926 roku 23 freski zostały wywiezione do Ameryki. Freski zdjęli ze ścian specjaliści z włoskiego warsztatu Steffanoniego. Dzieła zasiliły zbiory muzeów:  Sztuk Pięknych w Bostonie, Nowego Yorku, Cincinnati, Indianapolis. W ramach wymiany do jakiej doszło w 1957 roku między hiszpańskim Ministerstwem Edukacji Narodowej, a Metropolitan Museum of Art w Nowym Yorku, część fresków zdobiących pierwotnie dolne ściany kościółka trafiły do Muzeum Prado. W zamian przekazano amerykanom cały romański kościółek pod wezwaniem San Martin z Fuentidueña (koło Segovia).¹ Oczywiście świątynia została przeniesiona do Nowego Yorku kamień po kamieniu. Pozostawię retorycznym pytanie kto na tej wymianie wyszedł lepiej.

Zajmijmy się teraz samym programem ikonograficznym. Według studiów badawczych opublikowanych w 1982 roku przez Milagros Guardia, freski zostały wykonane przez różnych mistrzów z tego samego warsztatu, pochodzącego najprawdopodobniej z pogranicza Królestwa Aragonii i Kastylii.¹ Freski zdobiły wnętrze  kościółka, a więc zajmowały ściany (tutaj możemy wyróżnić dwa pasy malowideł), tzw. „trybunę” oraz sklepienie. Tematyka fresków jest różnorodna od tematów religijnych po świeckie. Wśród wyeksponowanych w Muzeum Prado dzieł możemy wyróżnić następujące tematy:

Polowanie na jelenie

Zraniony jeleń umyka przed mierzącym do niego z kuszy myśliwym. Scena polowania na jelenie była obecna w ikonografii od czasów antycznych. Dla Rzymian, przedstawienie jelenia miało chronić przed złym urokiem. W kulturze chrześcijańskiej może symbolizować duszę ludzką  pragnącą zbawienia lub Chrystusa. Jeleń jako symbol duszy ludzkiej dążącej do Boga ma swoje odzwierciedlenie w Starym Testamencie, w Psalmie 42 w którym król Dawid rzecze: „Jak pragnie jeleń do źródeł wodnych, tak pragnie dusza moja do ciebie Boże”.³ Jego poroże, które odrasta jest symbolem odrodzenia. Ponad to, jeleń, wg Sureda, wiązany jest z postacią Chrystusa zwyciężającego smoka, będącego metamorficznym przedstawieniem łowcy dusz.

Polowanie na zające

Fresk przedstawia myśliwego na koniu, uzbrojonego w trójząb, któremu w pogoni za zającami towarzyszą psy. Zając w symbolice chrześcijańskiej oznaczał kruchość duszy i  żądze, które powinny być hamowane i zwalczane.

Wojownik

Fresk ten znajdował się na tzw. „trybunie”. W przestawieniu wojownika można doszukać się zarówno pierwowzorów muzułmańskich (stąd też inna obiegowa nazwa tego obrazu brzmi „wojownik muzułmański”) jak i romańskich. Do takich elementów jak szata, obuwie czy tarcza można odnaleźć analogię we X i XII wzorach romańskich występujących na Półwyspie Iberyjskim, w szczególności na zachodzie. Uzupełnieniem motywu głównego są medaliony ze zwierzętami i łuk podkowiasty. 

Niedźwiedź

To zwierzę rzadko występujące w średniowiecznym bestiariuszu. Jego przedstawienia pojawiają się w antycznych mozaikach,  w scenach w cyrku i polowań. W kodeksach ukazywany był jako jedno ze zwierząt chronionych w arce przed potopem. Pojawia się również z w romańskich przedstawieniach fauny asturiańskiej.  Niedźwiedź symbolizował łakomstwo oraz mrok jaskiń w których zamieszkiwał. W programie fresków z Berlanga, miś znajdował się przy wojowniku. W tym zestawieniu być może te dwie postacie miały symbolizować walkę dobra ze złem. Kolejna interpretacja dot. kształtu niedźwiedzia. Podobnie jak formujący się  płód,  tak chrześcijaństwo formuje niewiernych.

Słoń

Wspomniałam wcześniej, ze freski zostały ściągnięte ze ścian eremity dzięki metodzie zwanej strappo. Jest to włoska technika, znana od czasów antycznych, a rozpowszechniona od XVIII i XIX wieku. Składa się ona z kilku etapów. Przed zdjęciem fresku oczyszcza się go z kurzu i tłuszczu, następnie nanosi się grubą warstwę kleju rozpuszczalnego w wodzie, a na nią cienką tkaninę bawełnianą.  W dalszej kolejności nakleja się bardzo płynnym klejem mocną tkaninę konopną, postępując od dołu ku górze, aby uniknąć spływania kleju. Następnie tak przygotowane warstwy tkanin zostawia się do wyschnięcia. Potem nacina się zewnętrzne warstwy fresku i oddziela od spodniej zaprawy, zwijając go na tkaninę, poczynając od jednego z dolnych rogów. Po zdjęciu tkaniny znajduje się na niej już tylko warstwa malarska, której wewnętrzną stronę wygładza się narzędziami i wzmacnia. Następnie przymocowuje się malowidło  na podłożu z tkaniny do ramy lub nowego twardego podobrazia. Na koniec usuwa się klej, zmywając go wodą i zdejmuje tkaninę. ⁴

Na koniec chciałabym podkreślić, że w sztuce romańskiej nic nie jest przypadkowe. Każdy nawet najmniejszy szczegół ma swoje uzasadnienie. Problem polega na tym, że obecnie zatraciliśmy wiedzę, która mogłaby nam pomóc w odtworzeniu znaczenia malowideł. Swoją drogą bardzo często znaczenie poszczególnych symboli ewaluowało i w przypadku niektórych z nich w każdej epoce mogło mieć rożne znaczenie.

Muzeum Prado

godziny otwarcia: pon.-sob. 10.00-20.00, niedziela 10.00 -19.00

bezpłatne godziny zwiedzania: pon.-sob. 18.00-20.00, niedziela 17.00 -19.00

Przypisy